Алматыдағы М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты

Алматыдағы М.О.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институты 1934 жылы Қазақ ұлттық мәдениет ғылыми-зерттеу институты болып құрылды. 1936 жылы КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалының қазақ тілі, әдебиеті және халық шығармашылығы секторының құрамына кірді. 1941 жылдан бастап бұл сектор тарих, тіл және әдебиет институтының құрамында болды. 1945 жылы Тіл және әдебиет институты болып қайта құрылды. 1961 жылдың мамыр айында оның негізінде ҚазКСР Ғылым Академиясының Әдебиет және өнер институты құрылып, сол жылдың тамыз айында оған М.О. Әуезовтің есімі берілді.

Оның өмір сүру кезеңінде әдебиет және өнер институты. М.О. Әуезов қазақ әдебиеттануының, фольклортануының және өнертануының бас ғылыми орталығы болды. Институт ғалымдары отандық әдебиеттің, мәдениеттің тарихы мен теориясын және көрнекті өнер өкілдерінің шығармашылық мұрасын зерттеуге үлкен үлес қосуда.

Әр жылдары институтта көрнекті ғылым, мәдениет және әдебиет қайраткерлері жұмыс істеді: М.О.Әуезов, з. А. Ахметов, Л. М. Әуезов, М. Базарбаев, И. х. Габдиров, М. Ғабдуллин, А. Ж. Дербісалин, и. т. Дүйсенбаев, м. т. Дүйсенов, Б. Г. Ерзакович, М. Жармұхамедұлы, А. Қ. Жұбанов, қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, М. К. Қаратаев, Б. осы орайда, Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың "Болашаққа бағдар: Рухани жаңғыру" атты бағдарламалық мақаласының мазмұны мен мазмұны тереңдей түскенін атап өткен жөн.

Институтта іргелі еңбектер: "қазақ әдебиетінің тарихы" (6 том қазақ тілінде және 3 том орыс тілінде), "көпұлтты Кеңес әдебиетінің тарихы" (9 том), "әлем әдебиетінің тарихы" (9 том) үшін қазақ фольклоры мен әдебиеті жөнінде тараулар жазылды.

А.Байтұрсынов, М. Дулатов, ж. Аймауытов, М. Жұмабаев, С. Сейфуллин, І. Жансүгіров, Б. Майлин, с. Мұқанов, Ғ. Мүсірепов, Ғ. Мұстафин шығармаларының көп томдық жинақтары, Абай мен Жамбыл, м.-ж. Көпеев, С. Торайғыров шығармаларының академиялық басылымдары жарыққа шықты. 1967-1969 жылдары М.О. Әуезовтің 12 томдық, 1979-1985 жылдары 20 томдық шығармалар жинағы, "Мұхтар Әуезов"энциклопедиясы баспаға дайындалды.

Ұлттық фольклор мен музыканың классикалық үлгілері: 3 томдық Қазақ эпосы, 3 томдық Қазақ ертегілері, 3 томдық айтыс және бірнеше кітаптағы музыкалық фольклор жарияланды. "Қазақ халық әдебиеті" ("Казахская народная литература") сериясының фольклорлық мәтіндерінің 17 томы жарық көрді.

"Қазақ фольклортануының тарихы", "Қазақ фольклорының типологиясы", "Қазақ тарихи әндерінің проблематикасы", "ежелгі кезеңдегі Қазақ әдебиеті", "XIX ғасырдағы қазақ ақындары", "ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиеті", "қазақ әдебиетінің ұлтаралық байланыстары", "Қазақстан халықтарының әдебиеті" ұжымдық монографиялары мен "қазақ музыкалық фольклоры", "Кеңестік Қазақстанның музыкасы", "қазақ театрының тарихы" (2 том), "Қазақстанның бейнелеу өнері тарихының очерктері", "шетел сынындағы Қазақ әдебиеті" және т. б. ғылыми еңбектері жарық көрді.

Қазіргі уақытта М.О. Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтында 12 бөлім жұмыс істейді: фольклор; ежелгі және ортағасырлық әдебиет; абайтану және жаңа заман әдебиеті; Тәуелсіздік кезеңінің әдебиеті; әдебиет теориясы және әдебиеттану әдіснамасы; әлемдік әдебиет және халықаралық байланыстар; текстология және деректану; Қолжазбалар және каталогтау; бейнелеу өнері; музыкалық өнер; театртану; "Әуезов үйі"ғылыми-мәдени орталығы.

Орталықтың ғылыми-зерттеу жұмысының негізгі бағыттары-М.О. Әуезовтің шығармашылық мұрасын зерттеу, жариялау және насихаттау. Орталық "М.О. Әуезовтің өмірі мен шығармашылығының жылнамасын", "М. О. Әуезов шығармашылығы бойынша библиографиялық көрсеткішті", "белгісіз Әуезов", "Мұхтар Әуезов" энциклопедиясын және т. б. дайындап, басып шығарды. 2011 жылы осы көпжылдық еңбектің соңғы 50-томы жарық көрді.    

Институт ғалымдары ежелгі кезеңдегі қазақ әдебиетінің тарихын жемісті зерттеп келеді. 1986 жылы алғаш рет ХІІІ-ХІV ғасырлардағы түркі тілдес "Оғыз-наме" және "Мұхаббат-наме" әдеби ескерткіштері түпнұсқалардың аудармалары мен мәтіндерімен қазақ тілінде жарық көрді. 1993 жылы XII ғасырдың аса көрнекті ақын-ойшылы А.Яссауидің "Диуани хикмет" кітабының көне түркі тіліндегі транскрипциясымен және ғылыми түсініктемелерімен ғылыми басылымы алғаш рет жүзеге асырылды.

XIX – XX ғ.басындағы қазақ мерзімді басылымдарында алғаш рет ұсынылған Қазақстанның тарихы мен мәдениеті институтпен "Дала уәлаятының газеті" (5 том), "Айқап"," Қазақ. Алаш. Сарыарқа", "революцияға дейінгі қазақ баспасөзінің материалдары", "қазақ халқының ата-мұралары" ("Наследие казахского народа"), "Түркістан уәлаятының газеті".

Институтта Алаш қозғалысының қуғын - сүргінге ұшыраған қатысушылары-әдебиет және мәдениет өкілдері Ш.Құдайбердиев, м. ж. Көпеев, А. Байтұрсынов, М. Дулатов, г. Қарашев, М. Жұмабаев, С. Торайғыров, ж. Аймауытов, с. Сәдуақасов және басқаларды оңалту және олардың шығармашылық мұрасын академиялық басып шығару бойынша үлкен жұмыс жүргізілді.

2004-2011 жылдары Институт Қазақстан Республикасының "Мәдени мұра" ("мәдени мұра") ұлттық стратегиялық жобасын орындауға белсене қатысты. Осы маңызды мемлекеттік бағдарлама аясында он томдық "Қазақ әдебиетінің тарихы", сегіз томдық "Қазақ музыкасының антологиясы", үш томдық "Әлемдік әдебиеттану", үш томдық "Әлемдік фольклористика" жарық көрді. 100 томдық "Бабалар сөзі" ("Наследие предков") және 20 томдық "Әдеби жәдігерлер" ("Литературные памятники") қазақ фольклоры үлгілерінің жинағын дайындау және басып шығару бойынша жұмыс жалғасуда. 75 том "Бабалар сөзі "және 11 том"Әдеби жәдігерлер" жарық көрді. 

Институттың қолжазба және каталогтау бөлімі ғылыми және тарихи-мәдени құндылығы бар қазақ фольклоры үлгілерін дайындау және басып шығару бойынша мақсатты жұмыстарды жүзеге асырады. Бөлім қызметкерлері дайындаған "Қазақ қолжазбалары ғылыми сипаттамасының" 8 томы жарық көрді.

Институтта Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігінің іргелі зерттеулер бағдарламасы бойынша жұмыс жүргізіледі, оның мақсаты - қазақ фольклорының шынайы әрі толық тарихын қалпына келтіру; ежелгі және ортағасырлық кезеңдердегі қазақ әдебиетінің пайда болуы мен қалыптасуының негізгі кезеңдерін зерделеу; XIX ғ.басы-ХХ ғ. ғ. көрнекті ақындар мен жазушылардың және 60-90 жылдардағы қазақ әдебиетінің жетекші жанрларының (поэзия, проза, драма) әлемдік әдеби процесс контексіндегі шығармашылық сабақтастығы мәселелерін зерттеу. Институтта тұтастай алғанда ұсқынсыз өнер феноменін және Қазақстанның көркем мәдениеті дамуының маңызды кезеңдерін зерделеу, жүйелеу және ғылыми пайымдау жүзеге асырылады; ежелгі дәуірден XXI ғасырға дейінгі ұлттық музыка өнерінің әртүрлі проблемалары зерттеледі; М.Әуезов әлемдік әдебиет классигінің бай мұрасы талданады және ұғынылады; қазақ театр өнері дамуының негізгі кезеңдері мен заңдылықтары қаралады; әлемдік әдебиетті, Қазақстан халықтарының қазіргі әдебиетін және халықаралық әдеби байланыстарды зерделеу жүзеге асырылады.

Алғаш рет "Қазақстан өнерінің тарихы" ежелгі дәуірден бүгінгі күнге дейін үш томдық (Қазақ және орыс тілдерінде) болып жарық көрді.

"Қазақстан халықтарының әдебиеті" (2004), "ХХ-ХХІ ғасырлар тоғысындағы әлемдік әдебиет бойынша очерктер" (2006), "әдеби-көркем диалог" (2008), "қазақ әдебиетінің тәуелсіздік кезеңіндегі халықаралық байланыстары" (2008) атты ұжымдық монографиялар жарық көрді.

2006 жылдан бастап ғылыми зерттеулердің бағыттарын қалыптастырудың жаңа кезеңі басталды. Институт ұжымы тәуелсіз Қазақстанның әдебиеттануы мен өнертануындағы заманауи үдерістерді зерделеуге және музыка, театр, бейнелеу, сәндік-қолданбалы өнер, мүсін және сәулет шеберлерінің көркем туындылары мен жұмыстарында Тәуелсіздік идеясын жүзеге асыруға баса назар аударды. Отандық әдебиеттегі Тәуелсіздік идеясының жалпы түркілік әдеби үдеріспен байланысы тұрғысынан көркемдік тұрғыдан ұғыну заңдылықтары зерттелді. Тоталитарлық режимнің көркем әдебиетіндегі ұлттық идея мен ұлттық тәуелсіздік идеясының мәні зерттеліп, ашылды. Коммунистік идеологияның ықпалымен шығарылған шығармалар жаңа қырынан талданды, М.Әуезов шығармашылығында Тәуелсіздік идеясын жүзеге асырудың тәсілдері мен принциптері көрсетілді. Тәуелсіздік идеялары көрініс тапқан шығармалардың рөлі мен мағынасын ашудағы әдебиеттану ғылымының қазіргі жағдайы көрсетілген.

         Қазіргі кезеңдегі әлемдік әдеби процесс зерделенді, оның нәтижелері бойынша "жаңа шетел әдебиеті"ұжымдық монографиясы дайындалды. Онда әр түрлі елдердің әдебиеттері дамуының қазіргі тенденциялары жинақталған, жаһандану дәуіріндегі жеке тұлға мәселесі мен адамның қазіргі қоғамдық өмірдегі рөлі туралы әртүрлі көзқарастар ашылған. Алыс (румын, неміс, француз, испан, ағылшын, болгар, корей, словак, американдық, Египет) және жақын (орыс, украин, молдаван, қырғыз, әзірбайжан) шетел әдебиеттері ұсынылған. Бөлімдердің авторлары Республика институты мен жоғары оқу орындарының мамандары, Германия, Словакия, Болгария, Румыния, Ресей, Молдова, Әзірбайжан әдебиеттанушылары мен сыншылары.